Artsen, epidemiologen en de overheid lijken verbaasd over de invloed die de antivaccinatielobby heeft op vaccinatiekeuzes van ouders. Wat maakt het verhaal van organisaties zoals de Nederlandse Vereniging voor Kritisch Prikken en de Stichting Vaccinvrij zo overtuigend dat ouders besluiten om hun kinderen niet te laten vaccineren? Bij het beantwoorden van deze vraag maak ik gebruik van een recente tekst Meningokokken-vaccin voor tieners en baby’s in 2018 toegevoegd aan het RVP – onkunde, of opgezet plan?waarin de Stichting Vaccinvrij ouders ervan probeert te weerhouden om hun kind te laten inenten tegen meningokokken.
Rationeel?
In de communicatie rond vaccinatie dachten overheid en medici dat een ieder die een rationele afweging maakt van de voors en tegens van vaccinatie onvermijdelijk tot de conclusie komt dat hun kind gevaccineerd moet worden. En wie zelf die afweging niet kan of wil maken, zal zich laten overtuigen door bronnen zoals de huisarts, het RIVM of de minister. Onder andere door de mislukte eerste HPV-campagne is men zich gaan realiseren dat informatie geven en vertrouwen op de eigen geloofwaardigheid onvoldoende garanties bieden voor een succesvolle vaccinatiecampagne. Hoe komt dat?
Onderbuikgevoel
Mensen opereren zelden als rationele wezens die eerst zorgvuldig op zoek gaan naar relevante en betrouwbare informatie, deze informatie evalueren en combineren om vervolgens een standpunt in te nemen. Veeleer laten we ons zoek- en afwegingsproces sturen door ons onderbuikgevoel: het voelt “goed”, of het voelt “niet goed”. Vervolgens gaan we op zoek naar informatie die dat onderbuikgevoel rechtvaardigt: als het “goed” voelt, dan zoeken we informatie die de voordelen benadrukt en de nadelen bagatelliseert; voelt het daarentegen “niet goed”, dan zoeken we informatie die de nadelen belicht en de voordelen naar de achtergrond duwt. We zoeken informatie dus niet om een rationele afweging te maken, maar we gebruiken argumentatie veel meer als informatie ter rechtvaardiging van ons gedrag. Dus dat je niet met je mond vol tanden staat als iemand je op het schoolplein of de vrijmibo vraagt: ‘En waarom laat jij je kind niet vaccineren?’
Veeleer laten we ons zoek- en afwegingsproces sturen door ons onderbuikgevoel
Beeldvorming
Vaccinatie roept bij veel mensen een negatief onderbuikgevoel op. Stichting Vaccinvrij beschrijft vaccinatie als “het inspuiten van ziekteverwekkers in baby’s”. Daarmee speelt ze in op twee belangrijke pijlers van ons moreel besef. Enerzijds is dat de pijler van lichamelijke integriteit. Diep van binnen zijn we ervan overtuigd dat ons lichaam een tempel is waar je goed voor moet zorgen. Het “inspuiten van ziekteverwekkers” gaat daar vol tegenin. Anderzijds gaat het om de diepgewortelde verplichting verantwoordelijkheid te dragen voor de gezondheid van anderen in het algemeen, en die van weerloze kinderen in het bijzonder. De laatste alinea speelt daar extra op in: “En baby’s… ach baby’s kunnen toch niet protesteren” waarmee de verantwoordelijkheid voor het welzijn van die baby’s en kinderen nadrukkelijk bij hun ouders wordt neergelegd.
Schrijnende verhalen
Ouders die inderdaad een unheimisch gevoel krijgen bij het vaccineren van hun kind, willen wellicht meer informatie. De Stichting Vaccinvrij stuurt hen vervolgens in de door hen gewenste richting: “Op het internet zijn duizenden schrijnende verhalen te vinden van meisjes die in rolstoelen terechtkomen, onvruchtbaar geworden zijn … of zelfs overleden zijn na toediening van het HPV-vaccin.” Tja – op het internet kun je alles vinden. Deze verhalen zijn huiveringwekkend, maar het is bijzonder complex om vast te stellen in hoeverre deze verhalen verzonnen of overdreven zijn, en of de vaccinatie de oorzaak was van de gezondheidsproblemen. Maar dat zal degenen die op zoek zijn naar onderbouwing voor hun vaccinatie-weigering, niet interesseren.
Risico's
Ook de tekst van de stichting bevat argumenten, bijvoorbeeld over de onbekendheid van de risico’s die het combineren van vaccins met zich meebrengt en de aanwezigheid van aluminium in het vaccin. Hoe onzinnig deze argumenten volgens deskundigen ook zijn, op het modale schoolplein of bij de gemiddelde vrijmibo zijn het argumenten waarmee iemand zich kan verdedigen bij vragen over de vaccinatieweigering.
Autoriteit
Maar ook de overheid heeft een pijler waarmee ze een onderbuikgevoel kan oproepen: de autoriteit. Mensen zijn (nog steeds) gevoelig voor een autoriteit, een bron die men op zijn of haar woord gelooft. Lang heeft de overheid geprofiteerd van het positieve gevoel dat door deze pijler wordt opgeroepen. Het is dan ook niet gek dat de Stichting Vaccinvrij hier tegenin gaat. Alleen al de titel van de brief “onkunde, of opgezet plan”, is een frontale aanval op de deskundigheid (“onkunde”) en betrouwbaarheid (“opgezet plan”) van de overheid.
Tegenaanval
Interessant is dat de reguliere gezondheidszorg ervoor heeft gekozen om bij de start van de recente meningokokkenvaccinatiecampagne de antivaccinatielobby met haar eigen wapens te bestrijden. In het achtuurjournaal werd nadrukkelijk aandacht besteed aan het verhaal van een ouderpaar dat een kind verloren had aan meningokokken. Ook daarmee wordt de “caring”-pijler aangesproken: kijk wat er kan gebeuren als u uw kind niet laat vaccineren!
Conclusie
Kortom: mensen zoeken informatie vooral om hun onderbuikgevoel gelijk geven. Vaccinatie kan een negatief onderbuikgevoel oproepen door het beeld van een weerloos kind dat wordt ingespoten met ziekteverwekkers, en ouders die erbij staan, maar niets doen. Wie gevoelig is voor deze beelden, zal op zoek gaan naar informatie waarin het gevaar van vaccinaties wordt beargumenteerd. Het internet blijkt dan een rijke bron van informatie en argumenten die mensen kunnen gebruiken om hun standpunt te verdedigen als dat ter discussie wordt gesteld. Wie deze mensen wil bereiken, zal bereid moeten zijn om ook één of meer van de morele pijlers te bespelen.
